Σάββατο 27 Αυγούστου 2011

Εικονογραφικοί τύποι του Προδρόμου


Μετά την Παναγία, ο αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος είναι το πιο σημαντικό πρόσωπο της Βυζαντινής ζωγραφικής, κι η εικόνα του συνοδεύει, πάντοτε, την εικόνα του Χριστού, ο οποίος ήδη τον κατέταξε σαν τον «μείζονα εν γεννητοίς γυναικών» (Ματθ. ια’, 91).
Πράγματι, στη συνείδηση των ανθρώπων, ο Πρόδρομος περιβάλλεται από βαθύ σεβασμό, ανακατεμένο με το δέος που νοιώθουν οι άνθρωποι για ό,τι δεν πολυκαταλαβαίνουν. Η υπερβολική ασκητική κι ερημική ζωή του, ο άφοβος δημόσιος έλεγχος του Ηρώδη που είχε σαν αποτέλεσμα τον αποκεφαλισμό του, ο ρόλος του σαν τελευταίου προφήτη της Παλαιάς Διαθήκης και πρώτου της Καινής, κι ο στενός σύνδεσμός του με το Χριστό, που τον έκανε να Τον αναγνωρίσει ήδη μέσα από την κοιλιά της μητέρας του, συνήργησαν ώστε να κάνουν τον Πρόδρομο πρόσωπο υπερβολικά πρόσφορο σε υμνογραφικά και ζωγραφικά θέματα.
Εκτός από τη συμμετοχή του στις δύο βασικές υποθέσεις του Δωδεκαόρτου, της Βαπτίσεως δηλαδή και της εις Άδου καθόδου, ο αγ. Ιωάννης ζωγραφίζεται σε αρκετές υποθέσεις που διηγούνται το βίο του. Η πρώτη τέτοια υπόθεση, διηγείται την αναγγελία για τη σύλληψή του, από τον άγγελο προς  τον πατέρα του. Παρουσιάζει, δηλαδή, το Ναό γεμάτο από ανθρώπους που προσεύχονται, ενώ ο προφήτης Ζαχαρίας, ο πατέρας του Προδρόμου, στέκει απομονωμένος στο Θυσιστήριο, στα Άγια των Αγίων και κρατά θυμιατό αναμμένο. Επάνω από το Θυσιαστήριο βρίσκεται ο αρχάγγελος  Γαβριήλ, κρατώντας ειλητάριο που γράφει: «Μη φοβού, Ζαχαρία, διότι εισηκούσθης».



 Η επόμενη υπόθεση είναι η γέννηση του άγ. Ιωάννου, η οποία, όπως όλες οι υποθέσεις γεννήσεων, παρουσιάζει τη μητέρα του ξαπλωμένη σε κλίνη και περιστοιχιζόμενη από γυναίκες που την υπηρετούν, όπως και το λουτρό του βρέφους. Ο πατέρας παρίσταται στην υπόθεση, κρατώντας ειλητάριο που γράφει: «Ιωάννης έσται το όνομα αυτού».




Ακολουθεί η διάσωση του Προδρόμου από τους στρατιώτες του Ηρώδη που θανάτωναν τα βρέφη. Αυτή η υπόθεση παριστά τη μητέρα του, που τον κρατεί στην αγκαλιά της, να κρύβεται σε ένα μεγάλο βράχο, ο οποίος έχει σχισθεί στα δύο, ειδικά για να τη δεχτεί, ενώ πίσω της την καταδιώκουν στρατιώτες με τα γυμνά ξίφη στα χέρια.


 Από τη ζωή του ως ενηλίκου και το κήρυγμά του, υπάρχουν διηγήσεις των βαπτίσεών του στον Ιορδάνη, των συνομιλιών του με τους Φαρισαίους, των ελέγχων του στον Ηρώδη και, τελικά, της αποτομής της κεφαλής του.

Οι συνηθέστεροι όμως εικονογραφικοί του τύποι είναι: ευλογούντα, κρατώντας ειλητάριο που γράφει: «Μετανοείτε· ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών» (Ματθ. γ’, 2). Αυτή είναι η κατ’εξοχήν προδρομική εικόνα του αγ. Ιωάννου, η οποία πληροφορεί τους ανθρώπους για την έλευση της «βασιλείας των ουρανών», δηλαδή του Χριστού, στον κόσμο. Το εσωτερικό του ένδυμα είναι η τρίχινη προβειά και το εξωτερικό πρασινόχροο ιμάτιο, ενώ τα μαλλιά και τα γένεια του είναι μακριά και απεριποίητα, κι η όλη του όψη εκφράζει την ατημέλητη εμφάνιση της σκληρής, ασκητικής του ζωής.
 
 Ο δεύτερος τύπος είναι πιο σύνθετος από τον πρώτο. Παρουσιάζει τον Πρόδρομο στην έρημο, ανάμεσα σε άγριους βράχους και βουνά, να στέκεται επάνω σ’ένα βράχο, κρατώντας στο δεξί του χέρι μια μακριά και λεπτή ράβδο, της οποίας η κορυφή έχει σχήμα σταυρού, συνδυασμένου με άγκυρα. Στο αριστερό του χέρι, το ειλητάριό του γράφει: «Οράς οία πάσχουσιν, ω Θεού Λόγε, οι πταισμάτων έλεγχοι των βδελυκτέων. Έλεγχον και γαρ μη φέρων ο Ηρώδης, τέτμηκεν, ιδού, την εμήν κάραν, Σώτερ». Κάτω από το ειλητάριο, στη δεξιά γωνία της εικόνας, υπάρχει η κομμένη κεφαλή του μέσα σε δοχείο. Στην αριστερή γωνία, ζωγραφίζεται ανάμεσα στα βράχια ένα δέντρο που έχει ακουμπισμένη στα κλαριά του μια αξίνα. Δίπλα στο δέντρο γράφονται τα λόγια: «Ήδη δε και η αξίνη προς την ρίζαν των δένδρων κείται» (Λουκ. γ’, 9).
Σ’ αυτόν τον εικονογραφικό τύπο, ο Πρόδρομος ζωγραφίζεται με φτερά, κατά την προφητεία που λέει:  «Ιδού εγώ αποστέλλω τον άγγελόν μου προ προσώπου σου» (Μαρκ. α’, 2), αλλά και γενικά η στάση του και τα μακριά κάτισχνα μέλη του θυμίζουν πτηνό. Έτσι, εξ άλλου, έχει αποτυπωθεί η εικόνα του στις συνειδήσεις των ανθρώπων, σαν ένα παράξενο, άγριο πτηνό της ερήμου, μισός άνθρωπος, μισός άγγελος, γεμάτος ζέση, άφοβος και ασταμάτητος. Παρ’όλη όμως την ορμητική και ατημέλητη εμφάνισή του, η έκφρασις του Προδρόμου είναι πάντοτε ήρεμη και θλιμμένη, ώστε να μη δοθεί η εντύπωση του έξαλλου και παράλογου φανατικού, αλλά να τονιστεί ότι, όλη η ζέση κι όλος ο ζήλος του ήταν αποτέλεσμα της σφοδρότητας του προφητικού πνεύματος που τον κινούσε, κι έφερε συγχρόνως τη σφραγίδα της ασάλευτης, γαλήνιας κίνησης του Αγίου Πνεύματος. Κι είναι τόσο δύσκολο για το νου του ανθρώπου να χωρέσει αυτή την ακίνητη κίνηση και την απαθή σφοδρότητα, ώστε ο αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος αποτελούσε έναν απ’ τους πιο αινιγματικούς ανθρώπους και για τους συγχρόνους του, αλλά και για όλες τις γενεές των ανθρώπων.

Βυζαντινή ζωγραφική θεωρία, Νινέττα Βολουδάκη 
Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1995

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου